Nguồn gốc tên gọi Hải Phòng - Lịch sử thành phố Hoa Phượng Đỏ

Tên Gọi "Hải Phòng" bắt nguồn từ "Hải tần phòng thủ"?

Trong cuộc thi “Bảy sắc cầu vồng” tại thành phố Hải Phòng, có một câu hỏi khá thú vị về lịch sử thành phố Hoa phượng đỏ: "Bạn hãy nêu nguồn gốc tên gọi Hải Phòng". Ngay lập tức một thí sinh trả lời dõng dạc: "Đó là tên gọi rút gọn trong cụm từ “Hải tần phòng thủ” - một chức tước (?) của nữ tướng Lê Chân ở thế kỷ I."

Câu trả lời này được ban giám khảo cho điểm tối đa nên đã tạo ra không ít lời tranh luận trong giới sử học về tính chính xác. Vậy tên Hải Phòng bắt nguồn từ đâu? Mời các bạn cùng Vé máy bay Hải Phòng ngược dòng lịch sử để khám phá câu chuyện bí ẩn này nhé!

Các giả thiết xung quanh nguồn gốc tên gọi Hải Phòng

Nhóm tác giả cuốn sách “Tự điển bách khoa tên gọi Hải Phòng” (xuất bản năm 1998) cho rằng: “Nguồn gốc tên gọi Hải Phòng đã được nghiên cứu và tranh luận từ lâu, nhất là cuối những năm 80. Đã có nhiều giả thiết xung quanh nguồn gốc tên gọi “Hải Phòng”.

1- Hải Phòng là tên gọi rút ngắn trong cụm từ “Hải tần phòng thủ”, một chức tước (?) của nữ tướng Lê Chân đầu thế kỷ I.

2- Hải Phòng là tên gọi rút ngắn từ tên gọi của một cơ quan có từ đời vua Tự Đức trên đất Hải Dương: “Hải-Dương thương chính quan phòng …”

3- Tên gọi Hải Phòng bắt nguồn từ ty sở nha Hải Phòng hay còn gọi là đồn Hải Phòng được lập ra từ đời vua Tự Đức. “Bến cảng trên sông Cấm trước khi gọi là Hải Phòng đã được gọi là Ninh Hải, tên gọi Ninh Hải được dùng chính thức trong giấy tờ, sử sách của ta từ trước khi có tên Hải Phòng cho đến khi bị tên Hải Phòng loại hẳn”.

“Hải Phòng” vốn là tên gọi của một đồn binh bên bờ sông Cấm. Việc dùng tên gọi “Hải Phòng” mà không dùng tên Ninh Hải có thể do nguyên nhân lúc đó lính Pháp chỉ được phép đóng quân ở đồn Hải Phòng bên ngoài mà không được đóng quân ở đồn Ninh Hải phía trong. Vì vậy họ quen dùng tên “Hải Phòng”, hơn nữa đối với lính Pháp tên gọi này phát âm dễ hơn tên Ninh Hải…”.

Các nhà nghiên cứu chia sẻ với Đại lý vé máy bay Hải Phòng rằng nguồn gốc tên gọi Hải Phòng có mạch nguồn là tên đồn Hải Phòng ở bến Ninh Hải. Đồn này được hình thành trên vùng đất đai thuộc làng Cấm (Gia Viên), làng Vẻn (An Biên) huyện An Dương từ thời cổ xưa. Còn theo giả thiết nói rằng tên Hải Phòng có nguồn cội từ cụm từ “Hải tần phòng thủ” từ thời bà Lê Chân, thì tại sao trong suốt 19 thế kỷ dựng nước và giữ nước anh hùng của dân tộc ta lại không thấy xuất hiện bất cứ thông tin gì về bóng dáng của tên gọi này trong các thư tịch ghi chép cổ.

Còn với giả thiết cho rằng tên gọi Hải Phòng là bắt nguồn từ tên gọi của một cơ quan được đặt từ đời Tự Đức trên đất Hải Dương. “Hải Dương thương chính quan phòng” (hay còn gọi là “Hải Dương quan phòng”, “Hải Dương phòng khẩn quan phòng” - những tên được khắc trong con dấu của nha phòng khẩn ở Hải Dương). Như chúng ta đã biết, triều đình nhà Nguyễn đã cho đặt nha Hải Phòng ở nhiều địa phương ven biển hoặc có đường biên giới giáp nước ngoài với chức năng là cơ quan bảo vệ, canh phòng chủ quyền đất nước.

Qua tài liệu nghiên cứu mà Vé máy bay Hải Phòng tiếp cận được, có thể khẳng định: Tên gọi “cảng Ninh Hải” đã được dùng chính thức trong các văn kiện ngoại giao dưới thời vua chúa nhà Nguyễn. Trong mục 11 của bản Hoà ước do đại diện Nhà nước Cộng hoà Pháp và triều đình Huế ký ngày 15/3/1874 có đoạn ghi: “Chính phủ An Nam cam kết mở cửa thông thương các cảng Thị Nại ở tỉnh Bình Định, Ninh Hải (Hải Phòng) ở tỉnh Hải Dương, thành phố Hà Nội và cho đi qua sông Nhị Hà từ biển cho tới Vân Nam”.

Như vậy là năm 1874, bến Ninh Hải bên bờ sông Cấm đã được gọi là cảng. Trong bản Hoà ước này cũng đã xuất hiện từ “Hải Phòng” đặt trong ngoặc đơn cạnh tên gọi “Ninh Hải” với tư cách đồng nghĩa với từ Ninh Hải.

Bản phụ lục của Hoà ước 1874 có đoạn ghi: “Ở Ninh Hải, viên lãnh sự và tuỳ tùng tiếp tục đóng ở đồn chừng nào họ thấy cần để bảo đảm an toàn cho việc buôn bán. Ông ta mai sau ở trên một khoảng đất 5 mẫu sẽ được nhượng địa”.

Vậy đồn này là đồn gì? Sách “Viễn Đông” của Paul-Bonnetain ghi lại hiệp định ký năm 1874 có đoạn viết: “Lính Pháp sẽ rời khỏi thành Hà Nội rút về Cửa Cấm ở trong đồn Hải Phòng”.

Đặc biệt trong cuốn: “Nguồn gốc của vấn đề Bắc Kỳ” do Jean Dupuis xuất bản năm 1896 có đoạn mô tả về đồn Hải Phòng như sau:

“Ngày 15 (tháng 11 - 1872), chúng tôi đổ bộ ở quãng trên, đối diện với vị trí ngày nay của Hải Phòng. Hải Phòng hồi đó chỉ là bãi lầy bùn, khi thuỷ triều lên thì bị ngập. Chúng tôi đổ bộ ngay trước mặt một cái đồn đắp bằng đất dựng ở ngã ba sông Tam Bạc và Cửa Cấm, có nhiệm vụ bảo vệ lối ra vào ở cửa biển này …”.

Theo những gì Thế Giới Bay thu thập được, tên Hải Phòng ngày nay vốn có nguồn gốc từ tên của một thành đồn được gọi là Hải Phòng làm nhiệm vụ bảo vệ canh phòng cửa biển do triều đình phong kiến nhà Nguyễn xây dựng trên đất làng Cấm (Gia Viên), rồi sau thuộc phạm vi cảng Ninh Hải. Tên gọi này có trước khi lính Pháp đặt chân đến. Tên gọi Hải Phòng dần thay thế tên gọi Ninh Hải có lẽ do lúc đó lính Pháp chỉ được phép đóng quân ở đồn Hải Phòng nên họ quen dùng từ Hải Phòng mà thôi.